«Καθισμένοι γύρω απ’ το τζάκι, είχαμε ακούσει την ιστορία με αρκετά κομμένη την ανάσα, εκτός, όμως, από την εύλογη διαπίστωση ότι ήταν τρομακτική, όπως όφειλε να είναι κάθε παράξενη διήγηση Παραμονή Χριστουγέννων σε ένα παλιό σπίτι, δε θυμάμαι να έγιναν άλλα σχόλια, μέχρι που κάποιος υπέδειξε ότι ήταν η μοναδική περίπτωση που είχε ακούσει στην οποία τύχαινε τέτοια υπερφυσική εμπειρία σε παιδί. Το συγκεκριμένο περιστατικό είχε συμβεί σε ένα παλιό σπίτι, καλή ώρα σαν αυτό στο οποίο βρισκόμασταν τώρα εμείς μαζεμένοι: μια οπτασία, φρικιαστική, εμφανίστηκε σε ένα μικρό αγόρι που κοιμόταν στο δωμάτιο μαζί με τη μητέρα του κι εκείνο την ξύπνησε έντρομο∙ την ξύπνησε όχι για να του διαλύσει τους φόβους και να το βοηθήσει να ξανακοιμηθεί, μα για να αντικρίσει και η ίδια με τα μάτια της, όπως κι έγινε, το θέαμα που τόσο τον είχε ταράξει.»
Μετάφραση: Τόνια Κοβαλένκο
Επίμετρο: Κολμ Τομπίν
Εξώφυλλο: Θάνος Κακολύρης
Η (κλασική πια αυτή) ιστορία έχει όλα εκείνα τα συστατικά που συναντά κανείς στα γοτθικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα: μια τρομακτική έπαυλη στην εξοχή, ορφανά παιδιά, γκουβερνάντες και (μάλλον) φαντάσματα. Και γράφω «μάλλον», γιατί ένα τεράστιο ερωτηματικό πλανιέται από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα και αυτό ακριβώς το ερωτηματικό είναι που την διαφοροποιεί από παρόμοιες ιστορίες της εποχής εκείνης. Το διφορούμενο, το αμφίσημο καθιστά το αριστούργημα αυτό του Χένρι Τζέιμς κλασικό και ένα από τα βιβλία που επηρέασαν σημαντικούς συγγραφείς (ο Κόνραντ ξεκίνησε να γράφει την Καρδιά του σκότους αμέσως μόλις τέλειωσε το βιβλίο αυτό), ενώ συνεχίζει μέχρι τις μέρες μας να επηρεάζει δημιουργούς (ο Αμενάμπαρ είναι ένας από αυτούς, του οποίου η ταινία Οι άλλοι στηρίχθηκε στο βιβλίο).
Βαθιά υπαινικτικό, υποβλητικό, ατμοσφαιρικό και πολύ τρομακτικό. Όλα είναι θολά. Όλα είναι βουτηγμένα στην ομίχλη: η νεαρή γκουβερνάντα που ζει μέσα από τη δουλειά της μια ζωή που δε μπορεί να ζήσει στην πραγματική της ζωή, η οκτάχρονη Φλώρα, ο δεκάχρονος Μάιλς, ο λόγος της αποβολής του από το σχολείο, η σχέση του Μάιλς με τη γκουβερνάντα και τους άλλους, οι φασματικές υπάρξεις που έρχονται και φεύγουν, στοιχειώνοντας το μυαλό της γκουβερνάντας, ο ανύπαρκτος θείος-κηδεμόνας των παιδιών. Είναι ένα βιβλίο που ενώ το διαβάζεις και νομίζεις ότι καταλαβαίνεις τί έχει συμβεί, έρχεται ξαφνικά μια μαγική πρόταση του συγγραφέα να τα τινάξει όλα στον αέρα και να σε κάνει να νιώσεις άβολα, ναι, άβολα, με έναν τρόπο που ωστόσο σου αρέσει. Βυθίζεσαι σελίδα τη σελίδα, αργά και βασανιστικά στο άρρωστο μυαλό της νεαρής γκουβερνάντας (κατά μία ερμηνεία) ή σε μία αληθινή ιστορία φαντασμάτων (κατά άλλη ερμηνεία).
«Συνέβη απροειδοποίητα, ένα απόγευμα, καταμεσής της ώρας της δικής μου: είχα βάλει τα παιδιά για ύπνο κι είχα βγει για τον περίπατό μου. Μια από τις σκέψεις που έκανα σε αυτές τις περιπλανήσεις μου, και που τώρα καθόλου δε φοβάμαι να ομολογήσω, είναι ότι θα ήταν υπέροχο, σαν υπέροχο ρομάντζο, να ανταμώσω ξαφνικά κάποιον. Κάποιος θα εμφανιζόταν εκεί, στη στροφή του μονοπατιού, και θα έστεκε μπροστά μου, χαμογελώντας μου επιδοκιμαστικά. Δε ζητούσα κάτι παραπάνω από αυτό-ήθελα μόνο να γνωρίζει. Κι ο μόνος τρόπος για να είμαι βέβαιη ότι γνώριζε θα ήταν να το δω, να δω τη γνώση αυτή να φωτίζει απαλά το ωραίο του πρόσωπο. Το είχα έτσι ακριβώς μες στο μυαλό μου – το πρόσωπο εννοώ- όταν, στο πρώτο από τα περιστατικά εκείνα, στο τελείωμα μιας μακρόσυρτης μέρας του Ιουνίου, καθώς έβγαινα από μια συστάδα δέντρων κι αντίκριζα πάλι το σπίτι, σταμάτησα απότομα. Αυτό που με έκανε να σταθώ έτσι επιτόπου – και μ’ έναν κλονισμό πολύ ισχυρότερο απ’ ότι θα δικαιολογούσε οποιαδήποτε οπτασία- ήταν η αίσθηση πως το πλάσμα της φαντασίας μου είχε αστραπιαία γίνει πραγματικά. Εκείνος στεκόταν πράγματι εκεί! – ψηλά, όμως, πέρα από τον κήπο, στην κορυφή του πύργου όπου με είχε ξεναγήσει η μικρή Φλώρα την πρώτη μέρα. […]
Μες στο φωτεινό ακόμα σούρουπο, η μορφή αυτή με έκανε, θυμάμαι, να αναπηδήσω δυο φορές, τη μια από το σοκ της πρώτης μου έκπληξης, την άλλη από αυτό της δεύτερης. Τη δεύτερη έκπληξη προκάλεσε η αιφνίδια συνειδητοποίηση ότι η πρώτη μου ήταν εσφαλμένη: ο άντρας που κοιτούσα δεν ήταν το άτομο που είχα αρχικά υποθέσει. Και τότε μου συνέβη μια οπτική σύγχυση την οποία αδυνατώ να περιγράψω με σαφήνεια ύστερα από τόσα χρόνια. Ένας άγνωστος άντρας σε ερημική τοποθεσία είναι λογικό να αποτελεί αντικείμενο φόβου για μια νεαρή κοπέλα που μεγάλωσε μακριά από την πόλη∙ και η μορφή που είχα απέναντί μου-όπως με βεβαίωσαν τα επόμενα δευτερόλεπτα- όχι μόνο δεν ήταν αυτή της φαντασίας μου, αλλά δεν ανήκε σε κανέναν άνθρωπο που γνώριζα. Δεν την είχα δει στη Χάρλεϊ Στριτ-δεν την είχα δει πουθενά. Συν τοις άλλοις, το ίδιο το μέρος είχε ξάφνου μετατραπεί με έναν τελείως αλλόκοτο τρόπο, από το ίδιο το γεγονός της εμφάνισης του άντρα, σε τόπο άφατης μοναξιάς. Για μένα τουλάχιστον, που κάνω εδώ για πρώτη φορά την καταγραφή των γεγονότων, επιστρέφει μεμιάς η όλη αίσθηση της στιγμής. Ήταν λες, όσο εγώ συνειδητοποιούσα τι έβλεπα, και είχε καλυφθεί όλο το σκηνικό ολόγυρά μου από ένα πέπλο θανάτου.»
Εδώ και έναν αιώνα το βιβλίο αυτό συνεχίζει να προκαλεί αντιπαραθέσεις και ερωτήματα. Τελικά ήταν όλα αποκυήματα ενός άρρωστου μυαλού ή μήπως πράγματι υπήρχαν τα φαντάσματα του παλιού προσωπικού του σπιτιού; Ο καθένας δίνει διαφορετική ερμηνεία. Φυσικά και δεν θα σας πω τη δική μου. Όποια ερμηνεία και να υιοθετήσετε, είναι βέβαιο ότι θα απολαύσετε εξίσου το βιβλίο.
Πολλά μπράβο στις Εκδόσεις Ψυγοχιός για τις τόσο προσεγμένες εκδόσεις της σειράς Τα Κλασικά.
Τέλος, να σταθώ στο εκπληκτικό εξώφυλλο του Θάνου Κακολύρη με τις θολές φιγούρες στην κορυφή της σκάλας (και τα θολά γράμματα στο οπισθόφυλλο). Είναι σα να καλεί τον αναγνώστη να ανέβει αυτή τη σκάλα, για να διαπιστώσει αν οι φιγούρες είναι φαντάσματα ή αν το μυαλό του παίζει παιχνίδια. Ευφυές!
Ο συγγραφέας
Αμερικανός μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος και δοκιμιογράφος με καταγωγή από τη Σκοτία και την Ιρλανδία, γιος του λέκτορα της θεολογίας Χένρι και αδελφός του επιφανούς στοχαστή Γουίλιαμ. Γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη όπου και πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Το διάστημα 1869-1875 πραγματοποίησε τρία ταξίδια στην Ευρώπη όπου γνώρισε τον Ντίκενς, τον Μοπασάν, την Έλιοτ, τον Τουργκένιεφ, τον Φλομπέρ, τον Ζολά κ.ά. Επέλεξε την Αγγλία ως τόπο μόνιμης διαμονής του, και συγκεκριμένα το Λονδίνο, όπου και ανέπτυξε έντονη κοινωνική ζωή. Το 1915 απέκτησε τη βρετανική υπηκοότητα και αργότερα του απονεμήθηκε το παράσημο του Τάγματος της Αξίας. Ο Τζέιμς θεωρείται εμβληματική φυσιογνωμία στην παγκόσμια λογοτεχνία, όντας ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον ρεαλισμό του 19ου αιώνα και τον μοντερνισμό των αρχών του 20ού. Ο μεγάλος Αμερικανός κριτικός Έντμουντ Γουίλσον, αναφερόμενος στον Τζέιμς, είχε γράψει πως «μονάχα μεταξύ των μεγάλων μπορεί κάποιος να τον κρίνει». Μερικά από τα κορυφαία του έργα έχουν μεταφερθεί πολλές φορές στην τηλεόραση και στο κινηματογράφο. Ενδεικτικά το βιβλίο Το στρίψιμο της βίδας μεταφέρθηκε είκοσι οκτώ φορές.
